Afrikaans

Tot wedersiens, Siegfried Bock

Iewers kry ʼn boek ʼn begin. Een van die derduisende gedagtes wat deur jou kop spoel, haak vas. Later kyk jy weer so vlugtig na hom en sit hom weer eenkant. Van tyd tot tyd stof jy hom af. Ja-nee, hier is iets. Maar wat? Sit hom maar weer weg. Krabbel dalk selfs ʼn paar sinne neer.

Bes moontlik het jy later ʼn hele klompie goete van hierdie aard en dan eendag, in my geval meermale eers jare later, sien jy hoe party van hierdie brokkies by mekaar kan inpas. Eureka. Idee.

Die idee kan die opset van ʼn storie wees, ʼn tema, situasie of karakter. Dit kan die beginpunt of die eindpunt wees. Dis die klas ding waarmee mense na skrywers toe kom en sê: “Ek het ʼn lekker idee vir jou.” Waarop die antwoord is: “Ja, maar wat gebeur op die ander 299 bladsye?”

Want tussen die idee en die boek val die skryf. En dit, liewe vrinne, is die eintlike ding. Die verskil tussen mense met boeke op die brein en mense met boeke op die rak.

Elke idee laat hom nie sommer op enige manier skryf nie. Jy moet die aanslag kry wat pas. Jy vat-vat hier en vat-vat daar. Probeer die ding van verskillende kante af benader. Wie gaan die storie vertel? Die verteller is die eerste en belangrikste karakter wat die skrywer moet skep.

Later begin die ding sy loop kry. Jy skryf ʼn stuk en besef, nee, dis nie die begin nie. Jy moet nog iets voor die begin skryf. (Wat byvoorbeeld in Ek wens, ek wens met my gebeur het. Ek het eerste die toneel tussen Gawie en Seb geskryf, en eers baie jare later die stuk vooraf.) Jy beland op ʼn dwaalspoor en moet tientalle bladsye weggooi en teruggaan en weer probeer. Jy kry ʼn idee vir iets wat jou opgewonde maak, maar jy moet ʼn aanloop of afloop daarvoor bysit. Jou aanvanklike idee groei en vervorm. Bes moontlik loop jy jou niksvermoedend in ʼn ding vas wat wonderlike nuwe moontlikhede skep en dalk jou storie in ʼn nuwe rigting stuur.

(Party skrywers weet glo die hele storie as hulle begin. Ek weet gewoonlik net so ʼn paar goed, net genoeg om te begin of watter kant toe om te mik. Dan kyk ek maar wat word. Die idees ontwikkel al skrywende.)

Eindelik sit jy met ʼn eerste weergawe, die hele storie van begin tot end. Ek het al vir mense gesê: “As jy klaar is, is jy halfpad.” Dis darem nie heeltemal waar nie. Maar daar is weliswaar nog baie te doen. Jy gee die boek vir iemand anders om te lees. Of sit hom ʼn lang ruk opsy dat jy later met redelike vars oë kan kyk. Jy ontdek sulke dom foute dat jy nie kan glo jy het dit sover misgekyk nie. Jy maak reg en skaaf.

En dan is hy gereed vir die uitgewer. Daarna kom daar natuurlik nog baie werk: herskryf, reageer op die uitgewer, redakteur of proefleser se voorstelle. In my geval moet ek gewoonlik nog vertaal ook. Proewe lees. En dan is die boek daar en uit jou hande uit. Diverse lesers kry hom beet en maak net wat hulle wil.

Daar is talle mylpale in die totstandkoming van die boek, maar vir my is die grootste die dag as hy uitgewer toe gaan.

Gister het ek so ʼn dag gehad. Na ses jaar en iets soos 270,000 woorde, is ek nou ten minste vir eers klaar met Siegfried Bock en sy bure daar rondom die Hochnamib polisiestasie. Die eerste boek, Die vertes in, het ʼn jaar gelede verskyn. Ek het ʼn kontrak vir nommer twee. Nommer drie van die trilogie is gister weggestuur.

Natuurlik is ek en Siegfried nie heeltemal klaar met mekaar nie. Daar is nog baie gekarring tussen my en die uitgewerspan wat ʼn jaar of twee kan draal. Of dalk kom die boek nooit uit nie. Hoe ook al, ek het my laaste stukkie nuwe gebeure op Siegfried se pad gebring. (Buiten vir ʼn gedagte oor ʼn ander, losstaande storie wat ek so nou en dan bekyk… Miskien, eendag.)

Op ʼn manier voel ek verwese. Dis die eerste keer in minstens sewe jaar wat ek nie kniediep in ʼn skryfprojek is nie. Daar was die vertaalwerk aan ʼn Ander mens in 2012 se koers, toe Halfpad een ding, (waarin ek terloops eergister bietjie lees en besef ek hou heel van hierdie halfvergete boek), toe Die vertes in en sy opvolger wat ek onderbreek om eers Ek wens, ek wens en ʼn ander boek te skryf wat by die uitgewers wag. En nou die derde Hochnamib-boek.

Hier sit ek nou, sonder my boesem-verbeeldingsvriend van die afgelope ses jaar. Sonder werk vir my vlytige vingerpunte. Wat nou gedaan?

Miskien moet ek maar in die speelgoedlaai gaan krap en kyk of hierdie of daardie stuk dalk eendag iets kan word…

Afrikaans

Na die laaste hoofstuk

“Hierdie boeke wat vir hulle soveel waarde gehad het, beteken vir niemand anders iets nie,” het Ryk Hattingh gelate vir my gesê, die tweede laaste keer wat ek hom gesien het.

Ons was in sy skoonouers se huis, besig om boeke uit te soek. Peter en Pam Mentis is kort na mekaar dood in die twee maande voor Ryk se eie sterfte. Ek moes vat wat ek wou hê, die res word weggemaak.

Besig om te sorteer aan Ryk Hattingh se Afrikaanse boeke.

Twee jaar later sit ek hier en sif deur bokse van Ryk se Afrikaanse boeke. Sy kinders kan dit nie lees nie en sy vrou, Marténe, het gevra of ek sal kyk of daar iets te redde is.

Dis natuurlik net ʼn deel van sy boekery en weerspieël nie die omvang van sy leessmaak nie. Ryk was geweldig eklekties en het hom telkens met totale oorgawe in ʼn nuwe studieveld verdiep.

Selfs hier tussen die “Afrikaanse” boeke duik daar ʼn boek oor Egiptiese grammatika op, sowel as woordeboeke in Grieks, Duits en Noord-Sotho.

 

Die heilige Qur’an in Afrikaans.

Soos te verwagte, is daar ʼn stapel boeke oor bome en grasse en goggas en goete, onder meer ʼn ou boek van Oscar Prozesky, Ons voëls (1964). Daar is esoterika, Waarvandaan en waarheen deur Aart Jurriaanse (1973) en godsdiens, Die Heilige Qur’an (1961). Daarnaas, natuurlik, ook ʼn gruwelike strokiesprent en subversiewe fotoverhaal. Dis immers Ryk.

Die onheilige in Afrikaans.

Sy versameling sluit volkseie werke in, soos die FAK volksangbundel van Suid-Afrika (1937); Verwoerd aan die woord – Toesprake 1948-1962; Oupa en Ouma se boererate (1962); Totius Vier-en-sestig dae te velde (1977, eksemplaar 233 van 300) en Die helde van Italeni (1957). In laasgenoemde, so tussen die Boerehelde, kry ek ʼn vel papier met die liriek van die allemagtige proteslied “Weeping”.

Die klem val egter grootliks op literatuur. Benewens die teorieboeke en literêre geskiedenisse getuig ʼn rits Nederlandse boeke van sy studentejare. Maar dis die ander boeke, die wat hy uit eie wil bymekaargemaak het, wat vir my die interessantste is.

Ryk se gedig in die Tydskrif vir Letterkunde, November 1981.

Sy stapel literêre tydskrifte dateer meestal uit die vroeë jare tagtig, maar daar is ook ʼn Contrast uit 1974 wat ʼn gedig bevat deur ene David Kramer, sowel as een deur my vriend André le Roux, destyds skaars twintig jaar oud. ʼn Gedig van Ryk pryk in een van die lateres, sowel as sy huldeblyk by die dood van Koos Prinsloo. Hy haal onder meer aan wat Koos kort voor sy dood gesê het:

“Ek kan nie verstaan hoekom mense so ʼn groot ding van die dood maak nie. Dis maar net die natuur. En ons is tog natuur. Ek weet dis miskien maklik om te praat, maar ek dink dis een ding wat ek geleer het, om álles op te stuur en met ironie daarna te kyk. Die dood ook, miskien juis die dood.”

Dit, glo ek, sou Ryk self kon gesê het.

Die talle boekmerke getuig van Ryk se navorsing oor Leipoldt.

Ryk was natuurlik ʼn dramaturg, so tussen al sy bedrywighede deur, en het ʼn goeie versameling veral ouer dramas bymekaargemaak, onder meer ʼn 1952-uitgawe van Van Wyk Louw se Dias en Bartho Smit se Die verminktes uit 1960.

Van sy digbundels is horingoud. Party het hy dalk tweedehands gekoop, maar ander is kennelik geërf by sy oupa Hitchcock. (Ryk was glo verlangs verwant aan die befaamde rolprentregisseur – sy volle name was Andrew Ryk Hitchcock Hattingh.) Daar is Liefdelewe deur Jan F.E. Cellier (1924); twee versamelbundels, Digters uit Suid-Afrika, saamgestel deur E.C. Pienaar (1935) en Uit ons digkuns, saamgestel deur Tj. Buning (1939); I.D. du Plessis se Ballades (1942); A.G. Visser se Rose van herinnering (1942), Jan F.E. Cellier se Martjie (1944); en D.J. Opperman se Heilige Beeste (1947).

By die prosa is daar ook twee boeke uit de oude doos: Mikro se Die Houtswaan (1956) en D.F. Malherbe se Die hart van Moab (1940).

Terloops, wat was die ou skrywers so met voorletters behep?

Van Hond se digbundels.

Naas uitvoerige versamelings van ouer Afrikaanse digters se werk, word veral die 1980s goed verteenwoordig, met bundels deur sy somtydse vriend Breyten Breytenbach, sy geliefde vriendin Antjie Krog; bundels wat Ryk self in sy dae by Hond uitgegee het, deur Phil du Plessis, Dirk Winterbach en Willem Krog; en vele ander. Ek sien name soos Joan Hambidge, Johann de Lange, Theunis Engelbrecht, Wessel Pretorius, Lucas Malan en Pieter van der Lugt.

Die prosawerk is eweneens ʼn mengsel van gerekende ou skrywers en Tagtigers. Etienne Leroux, André Brink, Chris Barnard, Jan Rabie en Karel Schoeman staan langs Dan Roodt (toe hy nog ʼn enfant terrible was, nie ʼn adulte terrible nie), RR Ryger, Harry Kalmer, John Miles, Jeanne Goosen, Etienne van Heerden en al wat ʼn ding is van Koos Prinsloo.

ʼn Klompie van die boeke het persoonlike inskripsies voorin. John Miles het ʼn mooi boodskap vir Ryk en Marténe in Kroniek uit die Doofpot geskryf. Minstens een inskripsie lyk of hy nie vir Ryk bedoel is nie. Rachelle Greeff skryf voorin Onwaarskynlike Engele “vir my liewe vriend Koos”. Het Ryk die boek geërf soos wat ek hom nou erf?

Getikte gedig van Jeanne Goosen en die bundel waarin dit was.

Van Koos gepraat: Toe ek Slagplaas oopmaak, val daar ʼn kiekie van hom uit. Dit lyk of dit dalk laat in sy lewe geneem kon gewees het. Dis nie die enigste persoonlike item tussen die blaaie nie. In  Jeanne Goosen se Lou Oond is twee gevoude blaaie met ʼn gedig van haar tikmasjien af. ʼn Ander boek het ʼn nota van Dineke (Volschenk?) van Kagiso Literêr.

Die papiere wat toevallig in die boeke beland het, boekmerke wat byderhand was, vertel hulle eie storie: ʼn paar Nieu-Seelandse loterykaartjies (Ryk het geglo jou wenkans is 50% – jy wen of jy wen nie); ʼn kwitansie vir hout gekoop in Knysna in 1983, toe hy onderwyser daar was; ʼn ongedateerde kwitansie van Van Schaik Boekwinkel; ʼn koevert wat sê Ryk Hattingh Maandag en Dinsdagaand 27-28 Julie Downstairs Wits-Teater; ʼn stuk van ʼn Gitanes-sigaretpakkie.

Die meeste van Ryk se boeke gaan nou hier by my lewe, ten minste vir eers. Totdat dit iemand anders se lot raak om op hul beurt deur my geliefde boeke te sif en te wonder of daar enigiemand anders is wat in die goed belang stel.